Oorlog

Dit verhaal gaat over de Artsen waarvan ik een directe link heb gevonden met een oorlog in de afgelopen 400 jaar. Het gaat om zeven oorlogen in totaal. De eerste was de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) en de laatste was de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949). Er hebben Artsen meegevochten aan ‘onze’ kant maar ook aan de zijde van de vijand. Daarnaast hebben veel Artsen als burger de oorlogen op verschillende manieren meegemaakt.

Tachtigjarige Oorlog (1568-1648)

Tegen het eind van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) trouwen Aart en Katrijn (zie ook het verhaal Het begin) in 1646 nog in de Sint-Catharinakapel van Ledeacker. Twee jaar later wordt deze kerk ingenomen door de protestanten en gebruikt als opslagplaats. De kerk wordt pas 150 jaar later in de Franse Tijd teruggegeven. Ledeacker valt al deze tijd binnen het (protestante) Staats-Brabant. Na 1648 mogen de katholieken uit Ledeacker hun geloof niet openlijk tonen en zoeken hun toevlucht in schuilkerken. Of ze gaan, zoals in het geval van Aart en Katrijn, naar een katholieke kerk in een nabij gelegen gebied dat niet onder het gezag van Staats-Brabant staat. Dit is het geval voor Sint Anthonis dat onderdeel is van de Vrije Heerlijkheid van Boxmeer. Hier worden dan ook drie kinderen van Aart en Katrijn gedoopt, waaronder Caspar Arts (1649-1720).

“De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) begon als een (protestantse) opstand tegen de toenmalige (katholieke) Spaanse heerser, waarbij de zuidelijke Nederlanden (nu België, Brabant en Limburg) een complexe rol hadden. De mensen waren er voornamelijk katholiek en dus trouw aan de Spaanse koning. De frontlinie tijdens deze Tachtigjarige Oorlog heeft voor een periode van tientallen jaren precies door Brabant gelopen.

Beide partijen hebben hier flink huisgehouden. Er waren veel plunderingen, brandstichtingen en verkrachtingen. De boeren werden dubbel gepakt: ze moesten de troepen voeden en tegelijk vernielden soldaten hun oogsten om te voorkomen dat de tegenstander te eten had. Bij de Vrede van Münster in 1648 werd Nederland gesplitst. Een groot deel van het huidige Noord Brabant werd Staats-Brabant en viel binnen de protestantse Nederlandse Republiek.”

Spaanse Successieoorlog (1701-1713)

De broers Petrus Arts (1677-1702) en Joannes Arts (1687-1702), zonen van Caspar Arts en Erken Graet, overlijden elf dagen na elkaar in september 1702 in Beugen. Na grondig onderzoek en zoals eerder beschreven in het verhaal De doodsoorzaken, lijken de broers te zijn overleden aan dysenterie. Dysenterie wordt ook wel de soldatenziekte genoemd aangezien deze vaak wordt meegebracht door doortrekkende legers. Tussen juli en oktober 1702 trekt het Brits-Hollandse leger, onder leiding van John Churchill (ja, voorvader van), vanuit Grave langs de Maas naar het zuiden. Ze heroveren steden op de Spaanse Nederlanden als onderdeel van de Spaanse Successieoorlog. Precies langs de route van dit leger sterven vele mensen tussen augustus en november; zo ook de broers Petrus en Joannes.

“De Spaanse Successieoorlog (1701–1713) was een oorlog van (o.a.) Engeland, Pruissen en de Republiek der Nederlanden tegen Frankrijk en het Spaanse Rijk. De koning van Spanje, Karel II (1661-1700), overleed kinderloos. Zijn tegenstanders wilden voorkomen dat Lodewijk XIV (1638-1715), koning van Frankrijk, ook de koning van Spanje zou worden. Ze slaagden in hun doel en dit werd vastgelegd in de Vrede van Utrecht (1713).”

Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748)

Aart Jaspers Arts (1684-1748), een andere zoon van Caspar Arts, trouwt in 1715 met Catharina Huijbers. Ze wonen midden in Beugen naast de kerk op een boerderij genaamd Het Vrijthof (zie ook het verhaal De spekslagers). Ik kom Aart tegen in een ‘lijste off memorie’ uit 1742 opgesteld door de ‘schepenen van den Dorpe van Beugen ter requisitie van … der Stad Grave en Lande van Cuijk’. Hierin staat het totaal ‘der huijsen en schuren’ en hoeveel ‘militie soo manschap als paarden des noods bij wintertijd daar inne geplaatst souden konnen werden’. Ofwel, een lijst opgemaakt ten behoeve van de militaire winterkwartieren. Ook rond deze tijd is het namelijk onrustig in de Zuidelijke Nederlanden. Deze vallen van 1715 tot 1795 deels onder de Oostenrijkse Nederlanden. En tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) wordt er ook gevochten in de Zuidelijke Nederlanden.

Volgens onderstaand overzicht heeft Aart Jasper(s) één huijs waarin hij drie soldaten kan huisvesten. In totaal waren er in Beugen toen 93 huijsen en 51 schuren waarin ze 97 soldaten, 110 ruijters en evenzoveel paarden konden herbergen.

“De Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) was een oorlog waarin (o.a.) Frankrijk, Pruisen en Spanje tegen Oostenrijk en haar bondgenoten (waaronder de Zuidelijke Nederlanden) vochten. Pruissen had een conflict met Oostenrijk, met name over het gebied Silezië (nu Zuidwest-Polen). Frankrijk en Spanje sloten zich al snel aan bij Pruissen. In 1748 eindigde de oorlog met de Vrede van Aken waarbij Silezië aan Pruissen werd toegewezen.”

Franse oorlogen (1792-1815)

Grave was vroeger een belangrijke vestingstad aan de Maas. Het is dan ook meerdere keren in de geschiedenis belegerd geweest.

Zo was daar het beleg van de Fransen tussen oktober en december 1794. Zowel Maria Arts (1761-1800) als haar twee broers Joannes Arts (1763-1795) en Mathias Arts (1767-1835) wonen op dat moment in Grave met hun partners en jonge gezinnen. Ze zullen dit in alle hevigheid moeten hebben meegemaakt.

Joannes Arts overlijdt twee maanden na het beleg. Zijn vrouw Dresina staat genoteerd in de Franse bevolkingstelling als ‘veuves’ (weduwe) en ‘indigente’ (behoeftige) en blijft achter met hun enige zoon. Zie ook het verhaal De duvelshoek.

Mathias Arts zou volgens een nakomeling in het leger van Napoleon hebben gediend tijdens zijn veldtocht naar Rusland in 1812. Dit zou goed kunnen want Mathias was bakker en deze reisden ook vaak mee met zo’n groot leger. Slechts 40.000 van de 500.000 soldaten overleefden deze barre veldtocht. Er waren ook zo’n 15.000 Nederlandse dienstplichtigen en vrijwilligers bij; van hen overleefden er slechts 500.

Arnoldus Ardts (1752-1838), kleinzoon van de eerder genoemde Aart Jaspers Arts, woont op het Vrijthof in Beugen. Hij heeft daar een bloeiende vee- en vleeshandel in de Franse Tijd. Van zijn familie begreep ik dat hij het Franse leger ook regelmatig van vlees heeft voorzien. Meer over hem in het verhaal De spekslagers.

“De Franse oorlogen (1792-1815) waren zeven oorlogen waarin Frankrijk vocht tegen een coalitie van o.a. Pruisen, Oostenrijk, Nederland, Engeland, Spanje en Rusland. Het begon met de Eerste coalitieoorlog (1792-1797) waarin de Fransen Nederland innamen en omdoopten tot de Bataafse Republiek. De zevende oorlog, ook wel de Honderd Dagen oorlog (1815) genoemd, begon bij Napoleons ontsnapping van Elba tot zijn nederlaag bij Waterloo.”

Eerste Wereldoorlog (1914-1918)

Tijdens de Eerste Wereldoorlog was Nederland neutraal en deed niet mee aan de oorlog. Toch zullen heel wat Nederlandse Artsen hiermee te maken hebben gehad, met name de Brabantse Artsen. Er kwamen namelijk één miljoen Belgische vluchtelingen naar ons land (op een totaal van 6 miljoen Nederlanders). Een piek in de vluchtelingenstroom in het najaar van 1918 zorgt voor een snelle verspreiding van ziektes zoals tuberculose en de Spaanse Griep in ons land. In de periode tussen 1915 en 1920 overlijden er maar liefst 48 Artsen terwijl er in de vijf jaar hiervoor en erna nog geen 30 Artsen overlijden. Dit tijdvak is ook de enige periode waarin de gemiddelde leeftijd van alle Artsen daalt (met bijna 9 jaar). Ik weet niet al hun overlijdensoorzaken, maar alleen al in november 1918 overlijden meer dan 10.000 mensen in Nederland aan de Spaanse griep. In de winter van 1918/1919 overlijden Helena Arts (1849-1919) en haar dochter Huberta van de Laar beiden aan tuberculose (zie ook het verhaal De doodsoorzaken).

In het begin van de 20e eeuw wonen er inmiddels ook heel wat Artsen in Duitsland en Amerika. En deze landen deden wel mee aan de Eerste Wereldoorlog. Ik heb in ieder geval drie Duitse Artsen (alle drie gesneuveld) en twee Amerikaanse Artsen gevonden (één zwaargewond) die als militair hebben meegevochten tijdens deze oorlog.

Johannes Arts (1861-1899) uit Sint Anthonis trouwt in 1889 met Theresia Dellmans uit Sevelen (bij Geldern in Duitsland). Hun oudste zoon Gerhard Arts (1890-1914) dient in het reserve infanterie regiment 220 en sneuvelt direct aan het begin van de oorlog op 5 december 1914.

Rond 1850 vertrekt Arnold Ardts (1833-1899) uit Beugen naar Duitsland. Hij trouwt in Kessel met Theodora Ehren die daarvandaan kwam. Hun kleinzonen Johann Ardts (1892-1918) en zijn broer Arnold Ardts (1896-1917) sneuvelen allebei tijdens gevechten in de Eerste Wereldoorlog.

De twee Amerikaanse broers George Arts (1893-1928) en Antone Arts (1901-1967) zijn kleinzonen van Cornelis Arts (1827-1899) die in 1856 vanuit Beugen naar Amerika emigreert. De broers hebben allebei in de Eerste Wereldoorlog gevochten. George raakt zwaar gewond bij de Slag om Fismes in Frankrijk op 4 augustus 1918: “George Arts was one of many soldiers wounded in the assault by machine gun fire and gas artillery shells, suffering a fractured left knee and a bullet wound to his right hip.” George blijft veel last houden van zijn verwondingen en overlijdt in december 1928. In 2023 heeft een kleinzoon van George postuum de Purple Heart Medal voor zijn opa ontvangen. Zie ook het verhaal De emigranten.

De Slag om Fismes (bij Reims) in augustus 1918 wordt gewonnen door de geallieerden maar er vallen veel slachtoffers. Alleen al aan Amerikaanse zijde sneuvelen meer dan 2.000 soldaten en zijn er meer dan 13.000 gewonden, waaronder dus George Arts.

“De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) wordt ook wel de Grote Oorlog genoemd. Het wordt gezien als de eerste grote ‘moderne’ oorlog. Er werden allerlei nieuwe technologische vindingen toegepast zoals machinegeweren, gifgas, tanks en vliegtuigen. In deze loopgravenoorlog vielen dan ook vele doden en gewonden. Europa had 460 miljoen inwoners waarvan 60 miljoen als militair zijn ingezet. Van deze 60 miljoen sneuvelden er maar liefst 9 miljoen en waren er meer dan 21 miljoen gewonde soldaten.”

Tweede Wereldoorlog (1940-1945)

De Tweede Wereldoorlog (1940-1945) heeft bij vrijwel ieder gezin in onze grote familie Arts een rol gespeeld. Er zijn familieleden die hebben meegevochten, krijgsgevangen zijn geweest en tewerkgesteld werden. Ook waren er Artsen die ondergedoken waren maar ook die onderduikers in huis hebben genomen. Weer andere Artsen hadden militairen in huis. Daarnaast moesten heel wat Artsen hun boerderij verlaten omdat het in de frontlinie lag en zijn er een aantal boerderijen verwoest. Verschillende familieleden zijn overleden. Nu volgen enkele, maar lang niet alle, verhalen van Ar(d)tsen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Allereerst een aantal Artsen die in het leger zaten.

In september 1939 valt Duitsland Polen binnen en vanaf dan wordt het Nederlandse leger gemobiliseerd. Jan Arts (1918-2004) uit Sint Anthonis, de oudste zoon van Willem Arts (1894-1986) uit het verhaal Sint Tunnis, is op dat moment wachtmeester bij het 4e regiment II-Dep bereden veld artillerie.

Het Nederlandse leger werkt dan nog veel met paarden terwijl de Duitsers al sterk gemechaniseerd waren. Jan wordt in Zuid-Holland gelegerd om het vliegveld Valkenburg bij Katwijk aan Zee te beschermen. In de nacht van 10 mei 1940 vallen de Duitsers aan. Volgens een zoon van Jan schrok zijn vader hevig toen hij ‘mannetjes uit de lucht zag vallen’. Na enkele dagen strijd capituleert Nederland op 14 mei en gaat Jan terug naar Sint Anthonis.

“De Duitse aanval op vliegveld Valkenburg is onderdeel van hun plan om zowel het regeringscentrum als het koningshuis in Den Haag in te nemen. Na een dropping van parachutisten volgen meer dan 50 vliegtuigen Het vliegveld is dan echter nog in aanbouw en de vliegtuigen komen vast te zitten in de modder. Er volgt een felle strijd en de Nederlanders veroveren het vliegveld diezelfde avond terug. Er volgen enkele dagen van hevige strijd“.

Johannes Arts (1919-1983) uit Amsterdam dient in het 3e grensbataljon. Hij wordt in mei 1940 krijgsgevangen genomen en zit een maand vast in kamp Stargard bij Szczecin (Polen). In 1943 wordt Johannes opnieuw gevangen genomen. Hij wordt naar het Stalag (=Stammlager/Krijgsgevangenkamp) Altengrabow (bij Maagdenburg) gestuurd. Na de oorlog komt hij op 23 mei 1945 aan in Weert in het Ontvangstcentrum Gerepatrieerde Krijgsgevangenen.

Jozef Ardts (1903-1946), zoon van Arnold Ardts (1858-1943) uit het verhaal De spekslagers, vertrekt in 1930 als missionaris naar Nederlands Indië waar hij vanaf 1942 aalmoezenier is van het Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger (KNIL). Hij wordt in Bandoeng (Java) krijgsgevangen genomen. Ook na de bevrijding blijft hij in dienst bij het KNIL. Jozef overlijdt na een kort ziekbed in 1946 en wordt met militaire eer in Batavia (nu Jakarta) begraven.

Gerrit Arts (1926-2015) uit Sint Anthonis is nog maar veertien jaar oud als de oorlog uitbreekt. Maar vier later in 1944 trekt hij met de Engelsen mee Duitsland in om te vechten. Daarna vertrekt hij naar Engeland voor een militaire opleiding. Hij meldt zich vrijwillig aan voor uitzending naar Nederlands Indië, zie ook later in dit verhaal.

Johann Hermann Artz (1907-1944) is een kleinzoon van Bartholomeus Ardts (1843-1917) uit Beugen. Bartholomeus vertrekt in 1873 naar Kessel (D) en verandert zijn naam naar Artz. Zijn kleinzoon Johann uit Pfalzdorf (D) overlijdt op 19 november 1944 in Rudbarzi (nu Letland). Rudbarzhi ligt in die tijd in Koerland en is in 1941 door de Duitsers veroverd. Vanaf de zomer van 1944 is Koerland afgesneden van de rest van Duitsland door het optrekkende Russische leger. De Duitsers houden hier stand tot mei 1945.

De genoemde Artsen waren allemaal militair, maar er zijn ook meerdere (partners en kinderen van) Artsen als burgerslachtoffer gevallen.

Willem Ardts (1865-1944) uit Beugen overlijdt in september 1944 aan de gevolgen van een verwonding door een granaatscherf van de geallieerden. Willem was gemeentesecretaris van Gennep. Dit dorp wordt in september 1944 zwaar onder vuur genomen om de Duitsers hier weg te krijgen. Op 26 september bombarderen twee Amerikaanse Lockheed P-38 Lightning jachtvliegtuigen het centrum. Later die dag volgt een nieuwe aanval. Er vallen meerdere slachtoffers waaronder dus Willem Ardts. Op zijn bidprentje stond….’Als een dief in den nacht, zoo onverwacht daalde de oorlogsdood over dezen dienstknecht des Heeren’.

Tijdens het Amerikaanse bombardement op Nijmegen in februari 1944 komt Antoon Verweij, de man van Antonia Arts (1895-1950), om het leven.

“Het bombardement in februari 1944 op Nijmegen is één van de grootste bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Een groot deel van de binnenstad wordt compleet verwoest en er vallen meer dan 800 doden, meer zelfs dan het veel beter bekende bombardement op Rotterdam aan het begin van de oorlog. Het bombardement in Nijmegen is officieel een vergissingsbombardement en het eigenlijke doel zou in Duitsland hebben gelegen (Kleef of Goch). Later historisch onderzoek laat zien dat de aanval mogelijk wel degelijk doelbewust was gekozen (spoorwegterrein in Nijmegen), maar zeer slecht was uitgevoerd.”

“De operatie Market Garden (september 1944) is een grote luchtlandingsoperatie, gevolgd door een grondoffensief vanuit België. Grote delen van Zuid Nederland worden bevrijd maar de aanval strandt bij de brug bij Arnhem. Op zondag 17 september 1944 landen meer dan 4500 Amerikaanse parachutisten van de 101e luchtlandingsdivisie op de heide ten noorden van Son en Best. In de daarop volgende dagen wordt er hard gevochten in dit gebied. Ze moeten onder andere de draaibrug over het Wilhelmina-kanaal in Son veroveren en dan doorstoten naar Eindhoven. Eindhoven en veel van de omgeving is op 18 september bevrijd. De Duitsers houden echter stand in Best en wordt pas een maand later op 24 oktober bevrijd.”

Vele jonge mannen worden tewerkgesteld in Duitsland. Zo ook de drie broers Fridus, Joop en Wim Arts uit Amsterdam. In 1941 gaat Fridus Arts (1914-?) werken in Berlijn. In maart 1944 scheidt hij van zijn Amsterdamse vrouw Geziena en drie maanden later trouwt hij met de Berlijnse Frieda. Rond 1948 komen ze naar Amsterdam. Later vertrekt Fridus naar Zuid Afrika.

Zijn broer Joop Arts (1915-1990) begint in 1941 als grondwerker bij de Reichsautobahnen in Frankfurt am Main. In januari 1945 gaat hij naar het NSKK (National-sozialistische Kraftfahrkorps) in Berlijn. Tijdens de oorlog diende het NSKK als bevoorradingseenheid aan de verschillende fronten.

Tijdens de mobilisatie van 1939 worden overal militairen gehuisvest, zo ook op de boerderij bij Hein Arts (1906-1993) en zijn gezin. De meesten soldaten werken aan de Peel-Raamstelling. In sommige boerderijen worden wel 30 soldaten gelegerd. De vergoeding voor een paard is 10 cent per dag, een soldaat 20 cent per dag en voor een officier 1 gulden per dag. Zie ook het verhaal De biggenmarkt.

Jan Arts (1926-2024) uit Volkel wist nog goed dat er veertig Duitse militairen en veertig paarden bij hun op de boerderij op de Heikant waren ingekwartierd. En dat hij regelmatig op de fiets de boerderijen met onderduikers in de omgeving langs ging om ze te waarschuwen als er controles op komst waren. Ook hebben ze zelf onderduikers gehad. Verder heeft Jan mee moeten helpen met werkzaamheden aan vliegveld Volkel. In 1940 begonnen de Duitsers hier met de aanleg van een militair vliegveld. Aanvankelijk was het alleen een Nachtlandeplatz maar later werd het een volwaardige Fliegerhorst (uitgebreid hoofdvliegveld van de Duitsers in WOII).

Sjraar Arts (1902-1991) uit Arcen neemt boerderij de Kalkschop over van zijn vader Peter Arts. In de herfst van 1944 ligt de boerderij in de frontlinie en moet het gezin evacueren. Een zoon van Sjraar vertelt: “Wij zijn in de herfst van 1944 eerst naar ome Sjeng geëvacueerd want alle bewoners aan de westzijde van de weg Venlo-Nijmegen moesten het huis uit aangezien dit in de frontlinie lag. Vanuit ome Sjeng zijn we in januari 1945 eerst naar het klooster Sint Paul gegaan en daarna naar de trein in Straelen. Alles moest te voet en door de sneeuw die er toen lag. En toen ging het op weg naar het onbekende (Groningen) in veewagons”. Ome Sjeng Arts (1909-1995) is vrachtwagenchauffeur en haalt na de oorlog meerdere keren Arcense evacués terug uit Groningen. Zo ook het gezin van Sjraar. Bij terugkomst vinden ze hun boerderij verwoest terug. De hoeve wordt compleet herbouwd.

“De Tweede Wereldoorlog (1939-1945) was een oorlog tussen met name Duitsland en Japan tegen de Geallieerden (oa Amerika, Engeland, Rusland en China). Het staat bekend als de meest dodelijke oorlog. Geschat wordt dat 75 miljoen mensen stierven, waarvan 20 miljoen soldaten. Veel burgers kwamen om het leven als gevolg van de Duitse rassenleer (o.a. 6 miljoen Joden). De nazi’s hadden een heel systeem opgezet om zo veel mogelijk ‘untermenschen’ te vernietigen, waaronder de beruchte concentratiekampen. D-Day leidt de bevrijding van Europa in en met de atoombomaanvallen op Hiroshima en Nagasaki kwam er een eind aan de oorlog.”

Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949)

Zeker zes Artsen hebben meegevochten in de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog. Hier nu het verhaal van drie van hen. Johan Arts (1926-1949) uit Volkel vertrekt vanuit Liverpool op 12 oktober 1945 met het schip de Alcantara richting Port Dickson (Maleisië). Hij gaat terug met de Johan van Oldenbarnevelt die op 17 januari 1948 vertrekt vanuit Tanjung Priok (Batavia, tegenwoordig Jakarta) en vier weken later aankomt in Amsterdam. Johan is soldaat in het 2-14 bataljon bij de infanterie. Van dit bataljon zijn 22 mannen omgekomen. Johan overleeft het, maar overlijdt een jaar later in 1949 alsnog als gevolg van een noodlottig ongeluk in Boekel.

Het moet toch wel een ervaring zijn geweest voor die Brabantse boerenzonen van 19-20 jaar oud. Ze hadden in hun leven waarschijnlijk alleen nog maar hun eigen dorp en omgeving gezien. En dan, na volwassen te zijn geworden in de oorlogsjaren, en één maand op een volgepakt schip te hebben gezeten, voor 2-3 jaar in Nederlands Indië te verblijven. Om vervolgens in een oorlogssituatie te belanden waar, zeker later, veel om te doen is geweest.

“De Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949) was een strijd tussen de Indonesische onafhankelijkheidsstrijders onder leiding van Soekarno en het Nederlandse leger. In Nederland heeft men lang volgehouden dat dit slechts twee beperkte politionele acties waren (een geen oorlog). In werkelijkheid was er sprake van een militaire bezetting en oorlog die 52 maanden duurde. Onder grote internationale druk heeft Nederland uiteindelijk de strijd moeten opgeven en erkent het in 1949 de soevereiniteit van de staat Indonesië.”

Dit was het verhaal van enkele Artsen (of hun partners en/of kinderen) tijdens oorlogen in de afgelopen 400 jaar. Als je nog een verhaal hebt dat hier goed bij past, laat het me dan weten zodat ik het hier kan toevoegen!